Tren – wierszowany utwór poetycki, odmiana pieśni. To wiersz o tematyce żałobnej, poświęcony osobie zmarłej. Wyraża smutek i żal po jej śmierci.
Treny Jana Kochanowskiego poświęcone są córce poety, Urszuli, która w mniemaniu ojca miała talent poetycki. Ból ojca po stracie niespełna trzyletniego dziecka wyraził się w cyklu dziewiętnastu utworów o zwartej kompozycji – od inwokacji ( Tren I ) poprzez punkt kulminacyjny ( Treny IX i X ) do konkluzji, czyli zakończenia ( Tren XIX ).
Bohaterami lirycznymi Trenów są :
- Urszulka – niespełna trzyletnia dziewczynka, zmarła córka poety. Za życia miała wiele umiejętności : śpiewała, opowiadała, rymowała. Ojciec widział w niej spadkobierczynię swego talentu i dlatego wyidealizował dziecko, wyrażając swe przekonanie o doskonałości i wyjątkowości Urszulki.
- Ojciec – cierpiący i rozpaczający ojciec zmarłej Urszulki. Przedstawia w cyklu trenów swój ból, załamanie się wiary w filozofię stoicką, którą wyrażał we wcześniejszych utworach , np. w Pieśni IX: („Nie porzucaj nadzieje, jakoć się kolwiek dzieje”), zwątpienie w istnienie życia pozagrobowego, wreszcie pocieszenia.
TREN V
Jako oliwka mała pod wysokim sadem
Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim szladem,
Jeszcze ani gałązek, ani listków rodząc,
Sama tylko dopiro szczupłym prątkiem wschodząc;
Tę, jesli ostre ciernie lub rodne pokrzywy
Uprzątając, sadownik podciął ukwapliwy,
Mdleje zaraz, a zbywszy siły przyrodzonej,
Upada przed nogami matki ulubionej.
Takci sie mej namilszej Orszuli dostało:
Przed oczyma rodziców swoich rostąc, mało
Od ziemie sie co wznióswszy, duchem zaraźliwym
Srogiej śmierci otchniona, rodzicom troskliwym
U nóg martwa upadła. O zła Persefono,
Mogłażeś tak wielu łzam dać upłynąć płono?
Objaśnienia:
1. sadem - sad * - drzewo owocowe.
2. idzie * - rośnie; z ziemie - z ziemi; macierzyńskim szladem - śladem matki, drzewa macierzyńskiego, zwanego tu sadem (w. 1).
4. dopiro - dopiero; szczupłym prątkiem - szczupły prątek - cienki pęd.
5. ciernie * - cierniste krzewy (np. tarnina, głóg); rodne - urodzajne, bujne, plenne, rodzące.
6. sadownik - ogrodnik zajmujący się owocami (por. czasownik sadzić); ukwapliwy - skwapliwy, śpieszący się, niecierpliwy;
7. mdleje - traci siły, słabnie, więdnie; zbywszy - pozbywszy się, utraciwszy; przyrodzonej - naturalnej.
10. rostąc - rość - rosnąć.
10. - 11. mało (...) co - zaledwie, trochę.
11. duch zaraźliwy - tchnienie zarazy lub porażająca zła siła, siła diabelska.
12. otchniona - owiana (zob. wyrazy tchnąć, tchnienie, oddech); troskliwy * - stroskany, zatroskany.
13. Persefona - zob. Tren II, 10; IV, 14.
14. łzam - łzom; płono - daremnie, na próżno (dziś mówi się: "płonne nadzieje").
Kto mówi w wierszu?
Podmiotem lirycznym (mówiącym w wierszu) jest ojciec zmarłej dziewczynki, będący prawdopodobnie alter ego (drugim ja) poety – Jana Kochanowskiego, któremu zmarła córka. Na osobisty ton tego wiersza wskazuje zdanie: Takci się mej najmilszej Orszuli dostało, wprowadzone w drugiej części utworu.
Do kogo mówi?
Na końcu wiersza pojawia się apostrofa do Persefony (Kory) – bogini śmierci, która, według mitologii greckiej, po porwaniu przez Hadesa z kwietnej łąki została jego żoną.
Czym jest wiersz? Jaka jest tematyka utworu?
Wiesz jest lamentem po śmierci dziecka, opisem odejścia Orszulki i żalu rodziców po zgonie córeczki.
Kunsztowny opis, aluzje mitologiczne podnoszą dziecko do rangi ważnej osob, żal jeszcze jednak nie osiąga kulminacyjnego punktu, jak w trenach VII czy VIII, gdzie przeradza się w rozpacz i poczucie beznadziejności. Tu jednak także uderza osobisty ton – Takci się mej najmilszej Orszuli dostało.
Na jakim pomyśle oparty jest utwór?
Tren V oparty jest na pomyśle zestawienia przedwczesnej śmierci dziecka ze ścięciem przez pomyłkę, przedwcześnie, młodej oliwki przez zbyt gorliwego ogrodnika, usuwającego ciernie i pokrzywy.
Drugi pomysł na ten tekst to osadzenie wydarzeń z czasów Kochanowskiego w kontekście mitologicznym – dziecko uprowadza pani podziemnego królestwa zmarłych, Persefona.
Jakie uczucia dominują w wierszu? Co można powiedzieć o jego nastroju?
Dominują smutek, żal, niemożność odwrócenia biegu zdarzeń, bezsilność wobec śmierci. Nastrój panujący w utworze jest pesymistyczny. To nastrój grozy i wrażenia spustoszenia, jakie sieje śmierć. Panuje przekonanie o przypadkowości wydarzeń, nie ma poczucia bezpieczeństwa.
Jakie jest przesłanie utworu?
Gdy umiera dziecko, wydaje się, że to jakaś tragiczna pomyłka. Rodzi się wtedy żal, a nawet bunt. Człowiek jest bezsilny wobec śmierci, łzy płyną na próżno.
Jakie środki artystyczne (stylistyczne) występują w utworze?
Porównanie homerycki (bardzo rozbudowane, stanowiące cały obraz poetycki)
„Jako oliwka mała pod wysokim sadem
Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim szladem,
Jeszcze ani gałązek, ani listków rodząc,
Sama tylko dopiro szczupłym prątkiem wschodząc;
Tę, jesli ostre ciernie lub rodne pokrzywy
Uprzątając, sadownik podciął ukwapliwy,
Mdleje zaraz, a zbywszy siły przyrodzonej,
Upada przed nogami matki ulubionej.
Takci sie mej namilszej Orszuli dostało”
Metafory
Np.: „Duchem wyraźliwym srogiej Śmierci otchniona”
„Oliwka (…) idzie z ziemie ku górze macierzyńskim śladem”
Apostrofa
„O zła Persefono”
Zdrobnienie
„Oliwka”
Pytanie retoryczne
„Mogłażeś tak wielu łzam dać upłynąć płono?”
Epitety
Np.: oliwka mała, ostre ciernie, szczupłym prątkiem, wysokim sadem, wielu łzam, zła Persefono, duchem zaraźliwym, matki ulubionej, sadownik ukwapliwy,siły przyrodzonej.
Kontrast
W wierszu zastosowano kontrast:
między małą oliwką a wysokim sadem
między delikatną oliwką a ostami i pokrzywami
między troskliwymi rodzicami a złą Persefoną.
Jaka jest konstrukcja utworu?
To wiersz stychiczny ( występuje w nim podział na wersy, nie ma podziału na strofy).
Jest to wiersz sylabiczny, trzynastozgłoskowiec, ze średniówką po siódmej sylabie (7+6).
Występują w nim rymy dokładne (rodząc – wschodząc) i niedokładne (pokrzywy – ukwapliwy), żeńskie o układzie aabbcc (parzyste).
Warto też zwrócić uwagę na przerzutnie, czyli przeniesienia wyrazów z jednego wersu do drugiego, np.
„Od ziemie sie co wznióswszy, duchem zaraźliwym
Srogiej śmierci otchniona, rodzicom troskliwym”
Takie przełamanie zdania burzy nieco tok wersyfikacyjny, wprowadza niepokój, podobnie jak kontrastujące ze sobą dlugości wersów.
